Περίληψη της εισήγησης της Άννας Ριτσατάκη στο workshop «Περιβάλλον, Υγεία και Οικονομία στην Εποχή του Κορονοϊού» της Συνδιάσκεψης των Πράσινων 13.12.2020
Από τις Προγραμματικές Θέσεις των Πράσινων:
- Κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να απολαμβάνει το υψηλότερο εφικτό επίπεδο σωματικής, Ψυχικής και κοινωνικής υγείας, άσχετα από την εθνικότητα, το φύλο, την ηλικία, τη θρησκεία ή το εισόδημά του.
- Η πολιτική υγείας θα ασχολείται με το πλήθος των παραγόντων που επιδρούν στην υγεία, οι συνθήκες υπό τις οποίες οι άνθρωποι γεννιούνται, μεγαλώνουν, ζουν, εκπαιδεύονται, εργάζονται, ψυχαγωγούνται, και γερνούν, το επίπεδο των υγειονομικών και άλλων υπηρεσιών που παρέχονται και ο βαθμός πρόσβασής τους σε αυτές.
- Προκειμένου να προωθήσουμε και να προστατεύσουμε την υγεία, και για την μείωση των ανισοτήτων στην υγεία, πιστεύουμε ότι χρειάζεται μια συντονισμένη προσέγγιση ολόκληρης της κυβέρνησης (whole-of-government approach).
Οι κύριοι καθοριστικοί παράγοντες της υγείας είναι το εισόδημα και η κοινωνική κατάσταση, η απασχόληση και οι συνθήκες εργασίας, η εκπαίδευση, οι παιδικές εμπειρίες, το φυσικό περιβάλλον, τα δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης, οι προσωπικές συμπεριφορές και ικανότητες αντιμετώπισης (coping skills), η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, η βιολογία και η γενετική, το γένος και ο πολιτισμός.
Στις Προγραμματικές μας Θέσεις, δίνουμε προτεραιότητα στη μείωση των ανισοτήτων στην υγεία. Ο όρος «ανισότητα» αναφέρεται σε διαφορές στην υγεία των πολιτών, οι οποίες θεωρούνται αθέμιτες και άδικες και μπορούν να αποφευχθούν. Υπάρχουν ανισότητες στην υγεία μεταξύ χωρών και εντός των χωρών. Για παράδειγμα, ένα μωρό που γεννήθηκε στην Ιαπωνία το 2019, αναμένεται να ζήσει ως τα 85, αλλά ένα μωρό που γεννήθηκε στο Τσαντ αναμένεται να ζήσει ως τα 55, 30 χρόνια λιγότερα. Επίσης υπάρχει διαφορά σχεδόν 9 ετών μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ με το υψηλότερο και το χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής ενώ η διαφορά στα χρόνια της «υγιούς ζωής» είναι περίπου 20 έτη. Στο Μάλμο Σουηδίας, υπάρχει ένα χάσμα 8 χρονών στο προσδόκιμο ζωής μεταξύ των καλυτέρων και των χειρότερων γειτονιών της πόλης.
Πίνακας 1: Διαφορές στο προσδόκιμο ζωής εντός μιας μικρής περιοχής του Λονδίνου. Ταξιδεύοντας ανατολικά από το Westminster, κάθε σταθμός του μετρό αντιστοιχεί σε απώλεια σχεδόν ένός έτους στο προσδόκιμο ζωής.
Πίνακας 2: Η φτώχεια είναι σημαντικός καθοριστικός παράγοντας της υγείας. Σε άπορες οικογένειες, ένα υψηλότερο ποσοστό των μωρών που γεννιούνται έχουν χαμηλό βάρος κατά τη γέννηση.
Κοινωνική διαβάθμιση
Οι διαφορές ανάμεσα σε αυτούς που βρίσκονται σε καλύτερη και αυτούς σε χειρότερη θέση όσον αφορά στην υγεία είναι μεγάλες. Η υγεία είναι προοδευτικά καλύτερη όσο υψηλότερη είναι η κοινωνικοοικονομική θέση των ατόμων και των κοινοτήτων. Ανισότητες παρατηρούνται επίσης όσον αφορά στους κινδύνους για την υγεία. Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα παιδιά που ζουν σε υποβαθμισμένες περιοχές είναι πέντε φορές πιο πιθανό να τραυματιστούν σε τροχαίο ατύχημα από ό, τι τα παιδιά που ζουν σε πλούσιες περιοχές.
Πίνακας 3: Η υγεία και τα κοινωνικά προβλήματα είναι χειρότερα σε χώρες με μεγαλύτερες ανισότητες.
Στην Ελλάδα
Στη χώρα μας το προσδόκιμο ζωής είναι 79,3 χρόνια για τους άντρες και 84,4 χρόνια για τις γυναίκες, λίγο υψηλότερο από το μέσο επίπεδο στην ΕΕ. Ωστόσο, δεν έχει σημασία μόνο πόσα χρόνια ζούμε αλλά και το αν απολαμβάνουμε υγεία και ευεξία στα χρόνια αυτά. Τα αναμενόμενα χρόνια υγιούς ζωής στην Ελλάδα είναι περίπου 65, δύο λιγότερα από τον μέσο όρο της ΕΕ. Τα άτομα ηλικίας άνω των 69 ετών μπορούν να αναμένουν ότι θα ζήσουν περίπου το 40% της υπόλοιπης ζωής τους χωρίς αναπηρίες.
Τα καρδιαγγειακά νοσήματα παραμένουν οι κυριότερες αιτίες θανάτου, και ο καρκίνος του πνεύμονα η συχνότερη αιτία θανάτου από καρκίνο. Οι θεραπεύσιμοι καρκίνοι (καρκίνος του μαστού, ορθοκολικός καρκίνος και καρκίνος του τραχήλου της μήτρας), αντιπροσωπεύουν το ένα τέταρτο των θανάτων από θεραπεύσιμες αιτίες. Οι θάνατοι από διαβήτη και χρόνιες παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος ενώ παραμένουν κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ, αποτελούν αυξανόμενο πρόβλημα τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Δυστυχώς, ωστόσο, δεν υπάρχουν προγράμματα που βασίζονται στον πληθυσμό (population based programmes) ούτε προγράμματα συστηματικού συμπτωματικού ελέγχου. Οι ηλικιωμένοι και εκείνοι που υποφέρουν από αυτές οι υποκείμενες καταστάσεις, είναι πιο ευάλωτοι στον κορωνοϊό.
Η ψυχική υγεία, εκφρασμένη σε ποσοστά αυτοκτονιών και επίπεδα σοβαρής κατάθλιψης, έχει επιδεινωθεί σοβαρά από την εποχή της οικονομικής κρίσης. Η παρούσα επιδημία, ο φόβος, οι κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις (απώλεια θέσεων εργασίας ή επιχείρησης, το κλείσιμο στο σπίτι και η απώλεια κοινωνικής αλληλεπίδρασης, ο θάνατος ή η ασθένεια φίλων και μελών της οικογένειας κ.λπ.) προκαλούν αύξηση των προβλημάτων ψυχικής υγείας.
Σύμφωνα με εκτιμήσεις, το 42% όλων των θανάτων στην Ελλάδα μπορούν να αποδοθούν σε συμπεριφοριστικούς παράγοντες κινδύνου. Περίπου το ένα πέμπτο του συνόλου των θανάτων (στοιχεία 2017) οφείλονταν στο κάπνισμα (ενεργητικό και παθητικό). Οι διατροφικοί κίνδυνοι σε συνδυασμό με τη χαμηλή σωματική δραστηριότητα ευθύνονται για περίπου 21% των θανάτων. Παρά τα εξαιρετικά νόστιμα φρούτα και λαχανικά μας, μόνον οι μισοί από τους ενηλίκους αναφέρουν ότι τρώνε φρούτα και 60% τρώνε λαχανικά σε καθημερινή βάση. Περισσότεροι από ένας στους έξι ενηλίκους είναι παχύσαρκοι (17%). Σχεδόν ένας στους τέσσερις δεκαπεντάχρονους είναι υπέρβαρος ή παχύσαρκος. Μόνο ένας στους εννέα δεκαπεντάχρονους κάνει κάποια ήπια σωματική δραστηριότητα σε καθημερινή βάση.
Ανισότητες στην υγεία
Ένας Έλληνας 30 ετών, με το υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης μπορεί να περιμένει να ζήσει 6 χρόνια περισσότερο από έναν 30χρονο με το χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης. Ένας στους πέντε ενηλίκους που δεν έχουν ολοκληρώσει τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι παχύσαρκος, έναντι ενός στους επτά ενηλίκους που έχουν ολοκληρώσει τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Ανισότητες υπάρχουν επίσης και σε επίπεδο προληπτικού ελέγχου. Το 2014, το 60% των γυναικών ηλικίας 50-69 ετών είχε υποβληθεί σε μαστογραφία (ποσοστό κοντά στον μέσο όρο της ΕΕ), ωστόσο είχαν εξεταστεί περισσότερες από τέσσερις στις πέντε γυναίκες με τριτοβάθμια εκπαίδευση έναντι τριών στις πέντε γυναίκες που δεν είχαν ολοκληρώσει τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Σύμφωνα με τον νόμο, οι πρόσφυγες έχουν δικαίωμα πρόσβασης στο ίδιο επίπεδο υπηρεσιών υγείας με τους Έλληνες πολίτες και οι αιτούντες άσυλο που πάσχουν από συγκεκριμένες παθήσεις, έχουν πρόσβαση στις υπηρεσίες ανεξάρτητα από το νομικό καθεστώς τους. Η πραγματικότητα όμως είναι αρκετά διαφορετική. Πολλοί ζουν σε τρομερά ανθυγιεινές συνθήκες, με ανεπαρκώς καθαρές τουαλέτες και νερό για πλύσιμο, καθιστώντας αδύνατο για αυτούς να ακολουθήσουν τις οδηγίες για τη δημόσια υγεία και για την προστασία από την Covid-19. Τα συνήθη προβλήματα υγείας που παρατηρούνται είναι γαστρεντερικές και αναπνευστικές διαταραχές, χρόνιες παθήσεις όπως διαβήτης και υπέρταση, επιπλοκές εγκυμοσύνης και τοκετού, καθώς και σωματικά και ψυχολογικά τραύματα.
Το Σύστημα Υγείας
Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, και κυρίως λόγω των διατάξεων των Μνημονίων που συμφωνήθηκαν με την ΕΕ, η χρηματοδότηση και το προσωπικό των υπηρεσιών υγείας μειώθηκαν δραστικά. Η σπατάλη δαπανών για φάρμακα, η οποία το 2009 κατείχε την υψηλότερη θέση στην ΕΕ, μειώθηκε κατά ένα τρίτο. Ωστόσο, άλλες μειώσεις ήταν απλά περικοπές για να μειώσουν τις δημόσιες δαπάνες, χωρίς να ληφθεί υπόψη ο αντίκτυπος στην προσβασιμότητα και την ποιότητα της περίθαλψης.
Το 2017, η Ελλάδα δαπάνησε € 1.623 κατ’ άτομο για υγειονομική περίθαλψη, πολύ λιγότερα από τον μέσο όρο στην ΕΕ που είναι € 2.884. Το ποσό αυτό αντιστοιχεί στο 8% του ΑΕΠ (μέσος όρος της ΕΕ 9,8%). Το 2018, οι κυβερνητικές δαπάνες για την υγεία στην Ελλάδα ήταν μόνο 5% του AEΠ, έναντι 7,1% για τον μέσο όρο της ΕΕ.
Πάνω από το ένα τρίτο των δαπανών υγείας προέρχεται από τα νοικοκυριά (συμπεριλαμβάνοντας τα «φακελάκια»). Ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην ΕΕ. Το κόστος αποτελεί το κυριότερο εμπόδιο στην πρόσβαση στην περίθαλψη, ιδίως για τα άτομα με χαμηλό εισόδημα. Ένα στα δέκα νοικοκυριά υφίσταται καταστροφικές δαπάνες υγείας. Το μεγαλύτερο μέρος των δαπανών (42%) διατίθενται για ενδονοσοκομειακή περίθαλψη, και φάρμακα (31%). Η Ελλάδα δαπανά ελάχιστους πόρους για προληπτική φροντίδα, € 20 ανά άτομο, έναντι € 89 που είναι ο μέσος όρος της ΕΕ, ή 1,3% των δαπανών υγείας.
Ζητούμενο: η καθολική κάλυψη υγειονομικής περίθαλψης
Σύμφωνα με τη νομοθεσία (2016), η Ελλάδα προσφέρει πλέον καθολική κάλυψη υγειονομικής περίθαλψης. Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική. Το ανθρώπινο δυναμικό και οι υποδομές στον τομέα της υγείας συγκεντρώνονται σε δυσανάλογο βαθμό στις αστικές περιοχές ενώ στις αγροτικές περιοχές παρατηρούνται ελλείψεις τόσο σε επίπεδο εξειδικευμένου προσωπικού όσο και σε επίπεδο υποδομών.
Όσοι καλύπτονται από τη νομοθεσία έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης μόνο στις δημόσιες δομές, ενώ υπηρεσίες όπως οι διαγνωστικές εξετάσεις παρέχονται σε μεγάλο βαθμό από ιδιωτικούς παρόχους συμβεβλημένους με τον ΕΟΠΥΥ, και είναι διαθέσιμες για τον ασφαλισμένο πληθυσμό σε βάση επιμερισμού του κόστους.
Ορισμένες ευπαθείς ομάδες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν εμπόδια στην πρόσβαση σε υπηρεσίες – π.χ. η εθνοτική μειονότητα των Ρομά, οι παράτυποι μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο (έως ότου λάβουν καθεστώς πρόσφυγα), καθώς και οι άστεγοι
Το 2017 υπήρχαν 4,2 νοσοκομειακές κλίνες ανά 1 000 κατοίκους , λίγο κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ. Έχουμε τον υψηλότερο αριθμό ιατρών και ταυτόχρονα τον χαμηλότερο αριθμό νοσηλευτών ανά 1000 κατοίκους στην ΕΕ. Επιπλέον, η αναλογία των γενικών ιατρών είναι μόλις 1 στους 16 ιατρούς στην Ελλάδα, έναντι 1 στους 4 κατά μέσο όρο στην ΕΕ.
Από τα τέλη του 2017 άρχισε να αναπτύσσεται σταδιακά ένα σύστημα πρωτοβάθμιας φροντίδας, καθώς και ο μηχανισμός υποχρεωτικής παραπομπής στους ειδικούς ιατρούς μέσω του γενικού ιατρού (gatekeeping), με την ίδρυση μικρότερων τοπικών μονάδων. Το καλοκαίρι του 2019 περισσότερες από τις μισές (127) από τις 239 σχεδιαζόμενες τοπικές μονάδες υγείας λειτουργούσαν σε όλη τη χώρα, καλύπτοντας 2 εκατομμύρια κατοίκους, ήτοι το ένα πέμπτο του συνολικού πληθυσμού. Πολλοί γενικοί ιατροί που εργάζονται στον ιδιωτικό τομέα θεωρούν τους συμβατικούς όρους εντός του ΕΟΠΥΥ λιγότερο ευνοϊκούς.
Λίγους μήνες αφότου η σημερινή κυβέρνηση πήρε την εξουσία, χτυπηθήκαμε από την πανδημία Covid-19. Είναι δύσκολο να καταλάβουμε πώς και πότε θα είναι σε θέση να αναπτύξουν πλήρως ένα σύστημα πρωτοβάθμιας υγειονομικής περίθαλψης, τόσο απαραίτητο για την αντιμετώπιση τέτοιων πανδημιών.
Πίνακας 4: Δεδομένα Covid -19 τέλος Νοεμβρίου 2020
Μερικές προτάσεις:
- Τι μπορούμε να κάνουμε για να ενισχύσουμε την προστασία μας στο μέλλον;
- Συζητήστε τις επιτυχίες και αδυναμίες προσέγγισης που εφαρμόστηκαν για την αντιμετώπιση του ιού στην Ελλάδα, και σε άλλες χώρες
- Να ζητήσουμε πληροφορίες από αυτούς που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή σχετικά με τα προβλήματα και τις απαραίτητες βελτιώσεις
- Συνεντεύξεις με ΜΚΟ που εκπροσωπούν ασθενείς, ηλικιωμένους, ανάπηρους, άστεγους, πρόσφυγες, μετανάστες, Ρομά, και οργανώσεις όπως ο Ερυθρός Σταυρός, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα κ.λπ.
- Συνέχιση άρθρων από την Θεματική Ομάδα Υγείας στo facebook
- Δεδομένου ότι οι ηλικιωμένοι είναι μια μεγάλη ευάλωτη ομάδα, πρέπει να ολοκληρώσουμε, να συζητήσουμε και να συμφωνήσουμε τις θέσεις μας για την υγιή γήρανση
- Ορισμένες πόλεις διεξάγουν “ελέγχους δρόμου» (walking survey, street audit) προκειμένου να αναλύσουν τα προβλήματα και να αναζητήσουν λύσεις, σε συνεργασία με την κοινότητα.
Άννα Ριτσατάκη
τ. επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Κέντρου για την Πολιτική Υγείας της Π.Ο.Υ. στις Βρυξέλλες, μέλος του Συμβουλίου των Πράσινων.
